Η πνευματική αναγέννηση διανοούμενων - δοκιμιογράφων

Τόσο ο Παπανούτσος, όσο και ο Δ.Ν. Μαρωνίτης επεσήμαναν τη διδακτική διάσταση του δοκιμιακού λόγου. Το δοκίμιο θέτει σε λειτουργία τη σκέψη, δίνει ερεθίσματα για ενεργοποίηση της κριτικής ικανότητας, προκαλεί τον προβληματισμό του αναγνώστη. Είναι προϊόν στοχασμού, ωριμότητας, σφαιρικής και αποστασιοποιημένης προσέγγισης των πραγμάτων. Μακριά από δογματισμούς, με τη θεματική του πολυμέρεια και τη στοχευμένη διείσδυση στις ρίζες των προβλημάτων, προσπαθεί να καταγράψει την πολυπλοκότητα των ανθρώπινων αναζητήσεων. Οι δύο κύριες κατηγορίες των δοκιμίων είναι τα υποκειμενικά και τα αντικειμενικά. Τα αντικειμενικά εκκινούνται από την προβληματική που αφορά επιστημονικά θέματα, ενώ τα υποκειμενικά αποτελούν πραγματείες ελεύθερου στοχασμού του συγγραφέα σε θέματα που σχετίζονται με την κοινωνία και τη ζωή. Το υποκειμενικό δοκίμιο συνδυάζει τη βαθύτητα του στοχασμού και την έκφραση της προφορικής ομιλίας, έχοντας μία χαλαρότητα στη δομή, εν αντιθέσει του αντικειμενικού, που επιτάσσει μία τυπικότερη και αυστηρότερη δομή.

Oι πνευματικοί ορίζοντες μακραίνουν, η σκέψη στροβιλίζεται, οι πνευματικές προεκτάσεις αναδιαμορφώνονται. Όπως λέει ο Παπανούτσος, τεχνίτης του είδους: «Το δοκίμιο δε δίνει λύσεις αλλά μας τροφοδοτεί με αρκετά στοιχεία, για να προχωρήσουμε μόνοι σ’ αυτές, όπως εμείς θα τις διανοηθούμε. Δεν μας υποδουλώνει τη σκέψη, δεν μας νεκρώνει τη φαντασία… είναι παρορμητικό είδος πνευματικής κινήσεως και ζωής». Η αφορμή μπορεί να είναι ένα περιστατικό, ένα γεγονός, μία είδηση, μία σκέψη και ο δοκιμιογράφος ορμώμενος με τα πυρά των ανησυχιών του και της στοχαστικής του δεινότητας εξακοντίζει τον νου για να βρει τους συνδετικούς αρμούς που θα δομήσουν το συγγραφικό δημιούργημα. O Γεώργιος Θεοτοκάς το 1929 δημοσιεύει το δοκίμιο «Ελεύθερο Πνεύμα», ένα δριμύ κατηγορώ στην τελματώδη  πνευματική παραγωγή της Ελλάδας. Προκρίνει τον ελεύθερο στοχασμό και την πηγαία σκέψη σε μία εποχή, όπου επικρατεί η καθαρά επιστημονική σκέψη. Ως φορέα αυτής της αλλαγής βλέπει τη νέα γενιά ανθρώπων, οι οποίοι θα ξεφύγουν από την παγιωμένη και σε καλούπια βασισμένη λογοτεχνική παραγωγή και θα υπηρετήσουν μία απελευθερωμένη τέχνη. Παρακολουθεί τη γενιά του 1930 και θεωρεί ότι μπορεί να επιφέρει ένα κλίμα ανανέωσης στη λογοτεχνική παραγωγή του τόπου και ως εκ τούτου την ανανέωση του κόσμου, όπως και έγινε.

Η εύστοχη αντίληψη του δοκιμιογράφου - διανοούμενου, η υπό διαφορετικό πρίσμα θέαση των γεγονότων, ιδεών και σκέψεων που ο κοινός νους δε θα μπορούσε να συλλάβει, αποτελεί το αντίδοτο στη βαλτωμένη κοινωνία. Έχουμε ανάγκη από νέες ιδέες, νέες προτάσεις, νέα οπτική των πραγμάτων. Έμπλεος πηγαίας σκέψης, οξυδερκούς ματιάς, ανανεωτικής και αστείρευτης ευαισθησίας, ο ευσυνείδητος δοκιμιογράφος βρίσκεται στο πλάι του πονεμένου, του αδικημένου, αυτού που προσπαθεί να κρατηθεί από κάπου και να πατήσει γερά στα πόδια του, αλλά το κεκαλυμμένο δήθεν αναλγητικό, στην ουσία όμως, ανάλγητο όπως αποδεικνύεται πρόσωπο μιας κοινωνίας, που προσπαθεί να καθηλώσει κάθε προσπάθεια υγιούς προβληματισμού, ανόρθωσης του ηθικού, στροφής στη λογική, δε βρίσκει απόκριση. Δυστυχώς, κοινή πεποίθηση αποτελεί ότι πολλοί από τους σύγχρονους προβεβλημένους διανοούμενους - δοκιμιογράφους περνούν κάτω από τον πήχη των περιστάσεων, εφησυχασμένοι στη ματαιοδοξία τους, μείνανε και αυτοί προσκολλημένοι στους τύπους χάνοντας την ουσία, αν όχι έμμισθοι υπάλληλοι, τουλάχιστον υμνωδοί της εκάστοτε άρχουσας τάξης.

Δε θα ήταν υπερβολή να ισχυριστούμε ότι οι περισσότεροι σύγχρονοι προβεβλημένοι σε τηλεοπτικά πάνελ και στον έντυπο τύπο διανοούμενοι δεν οχύρωσαν, όπως όφειλαν την κοινωνία, αλλά και αυτοί με τις ενορχηστρωμένες, καθ’ υπαγόρευση πολλές φορές θέσεις τους, αποτέλεσαν τον οδοστρωτήρα για την έλευση της κρίσης που ακολούθησε. Όπως φαίνεται η εποχή διανοητών, όπως του Παπανούτσου, Σεφέρη και Ελύτη πέρασε ανεπιστρεπτί, βυθίζοντας στη πνευματική αγνωμοσύνη το έθνος μας. Αυτό στο οποίο ευελπιστούμε είναι μία «κίνηση» των άφθαρτων διανοούμενων, που βρίσκονται στο παρασκήνιο των πραγμάτων. Όπως διατύπωσε και ο νομπελίστας μας Οδυσσέας Ελύτης, πιο επίκαιρος από ποτέ: «Θέλει μελτέμι γερό, γεννημένο στην Τήνο που να έρθει με την ευχή της Παναγίας για να καθαρίσει τον τόπο από όλων των λογιών της γηραιάς Ευρώπης και της Τουρκιάς τα απομεινάρια». Η πνευματική αναγέννηση του τόπου μας αναζητά διακαώς τους εκφραστές της…